Een onderkaak die wordt toegeschreven aan een Cro-magnonmens, opgebaggerd uit de Maas bij ‘s Hertogenbosch, doet vermoeden dat de moderne mens al tienduizenden jaren geleden in ons land leefde. De bewijzen hiervoor bestonden al langer, gezien de grote hoeveelheden stenen werktuigen die op de Pleistocene zandgronden en storthopen van zandzuiggaten zijn verzameld. De mens is hier al vroeg aanwezig geweest, zoveel is zeker.

De moderne mens heeft de afgelopen duizenden jaren een steeds grotere invloed gehad op het aanzien van onze planeet. Door het gebruik van werktuigen kon de mens zijn omgeving meer beïnvloeden dan welk dier ook. Hierdoor was hij in staat om vaste onderkomens te maken, voedsel te verbouwen en te jagen. De eerste mensen waren rondtrekkende nomaden die van het land leefden. Uiteindelijk is de mens uitgegroeid tot de dominante soort op de aarde.

Rechtop lopend, waarbij de voeten het hele gewicht dragen. De armen worden niet meer voor voortbeweging gebruikt, maar om objecten te manipuleren. Het lichaam is vrijwel onbehaard, het gezicht in vergelijking met andere aapachtigen opvallend plat en armen en benen zijn lang. Volwassen bereikt de mens tegenwoordig gemiddeld een lengte tussen de 1,40 en 1,80 meter. Vrouwen zijn over het algemeen iets kleiner dan mannen. Het gewicht van de mens ligt gemiddeld tussen de 55 en 80 kilo. Het belangrijkste kenmerk van de moderne mens, dat al bij de eerste cro-magnonvertegenwoordigers van 40.000 jaar geleden aanwezig was, is het grote hersenvolume. Tussen de 1200 en 1400 cc hersenen maakt de mens slim. Neandertalers, die tegelijkertijd met de Cro-magnonmens leefden, hadden even grote, soms zelfs grotere hersenen. Bij de schedel van de moderne mens ontbreken echter de zware wenkbrauwbogen die de oogkassen van de neandertaler sieren en hij heeft een duidelijk vooruitstekende kin, die bij de Neandertaler ontbreekt.

De eerste representanten van de moderne mens leefden van het land. Het waren jagers en verzamelaars, die leefden van opbrengst van het land en van de jacht. Het gebruik van vuurstenen en benen werktuigen had ten opzichte van de gereedschappen van de neandertaler belangrijke innovaties doorgemaakt. De vuursteenbewerking was efficienter en leverde per eenheid vuursteen een grotere hoeveelheid bruikbaar snijoppervlak op. Cro-magnonmensen begonnen hun benen werktuigen ook te versieren, iets wat de Neandertaler niet deed. Al rond 35.000 jaar geleden werden ook tekeningen van mammoeten, oerossen en andere dieren op de wanden van grotten aangebracht. Dergelijke grotten staan bol van symboliek. De betekenissen die ze voor de Cro-magnons hadden kennen wij niet, maar ze wijzen op een uitgelezen gedachtenwereld, een complexe sociale organisatie en het gebruik van taal.

De ontwikkeling van landbouw en het houden van dieren stelde de mens in staat zich op vaste plekken vestigen en zich te verspreiden over nieuwe gebieden. Specialisatie en arbeidsverdeling maakten nieuwe ontwikkelingen mogelijk en de vooruitgang van de cultuur ging steeds sneller. Dit is echter een relatief recente ontwikkeling, die pas plaatsvond in het Holoceen.

De oorsprong van de mens moet in Afrika worden gezocht. Van daaruit verspreidde de mens zich over Europa en Azië en - aan het eind van de laatste ijstijd - via de Beringstraat naar Noord- en Zuid Amerika. Nu is er geen plek op aarde waar de mens niet is geweest. Dankzij de mogelijkheid tot het maken van hulpmiddelen is de mens in staat om overal te overleven, zelfs in de extreme kou van de Zuidpool.

Wanneer de moderne mens precies is ontstaan, is nog altijd onderwerp van discussie. Vast staat dat het een relatief jonge soort is. De oudste fossielen zijn zo'n 130.000 jaar oud, maar er zijn vondsten die suggereren dat de moderne mens misschien al bijna 200.000 jaar geleden in Afrika ontstond.

250.000 jaar geleden waren er al mensachtigen in Nederland. Stenen werktuigen gevonden in een groeve in Maastricht zijn zo oud. Uit deze periode zijn echter geen botten gevonden. In ieder geval gaat het hier niet om H. sapiens, maar waarschijnlijk om H. heidelbergensis. De vroegste fossielen van de moderne mens in Europa zijn zo'n 40.000 jaar oud. Resten van deze mensen zijn voor het eerst gevonden in Cro-Magnon, een overhangende rotswand bij het plaatsje Les Eyzies de Tayac in de Dordogne in Frankrijk.

Het geslacht Homo is ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden ontstaan in Afrika. De directe voorouder van de mens is H. erectus, die weer ontstaan is uit Australopithecus. Sommige wetenschappers zien H. habilis, de handige mens, als eerste vertegenwoordiger van ons geslacht, anderen rekenen deze soort nog tot Australopithecus. Daarna zijn er verschillende andere soorten van Homo geweest. Het aantal en de naamgeving verschilt van onderzoeker tot onderzoeker. De meest nauwe verwanten zijn volgens DNA-onderzoek de chimpansee (Pan troglodytes) en de bonobo (P. paniscus). De afsplitsing vond ruim zes miljoen jaar geleden plaats en sindsdien hebben mensapen en mensen hun eigen evolutionaire pad afgelegd.

Menselijke resten in Nederland zijn nooit ouder gedateerd dan zo'n 9000 jaar. Het gaat hier om resten van mensen die zijn opgevist van de bodem van de Noordzee. Deze mensen, die tot de zogenaamde Maglemose-cultuur behoren, leefden  op de Noordzeebodem tussen Engeland  en Nederland voordat dit gebied volliep als gevolg van het smelten van de landijskappen. Tijdens de aanleg van een nieuwe woonwijk bij 's Hertogenbosch is in het ophoogzand een onderkaak gevonden die er duidelijk fossiel uitzag. De vinder is van mening dat het de onderkaak is van een Cro-magnonmens. Als hij gelijk heeft is de moderne mens al enkele tienduizenden jaren in ons land aanwezig.

- Erik Rotteveel, Naturalis