Het duurt vermoedelijk nog zo'n vijf miljard jaar voordat onze planeet op natuurlijke wijze aan haar einde komt. Hoe ons land er op zo'n lange termijn uit zal zien, valt natuurlijk niet te beschrijven, maar het is niet onmogelijk om voorzichtig enkele honderdduizenden jaren vooruit te kijken. De toekomstige fysieke gesteldheid van ons land hangt af van natuurlijke en menselijke factoren. Theoretisch zijn er drie scenario's. Het eerste gaat uit van een toekomst die alleen door natuurlijke processen wordt beheerst. In dit scenario past de mens zich uit vrije wil noodgedwongen volledig aan de natuur aan. In het tweede scenario beheersen alleen menselijke processen de toekomst: de mens probeert zelf het aardse systeem te reguleren. Dat is tot zekere hoogte nu al het geval met lokale processen. Vermoedelijk zal de toekomst een mengvorm van beide scenario's te zien geven, met een steeds grotere invloed van de mens op zijn natuurlijke omgeving; dit is het derde scenario.
|
|
De natuurlijke processen die de toekomstige ontwikkeling van ons land zullen beïnvloeden, kunnen heftig en kortstondig zijn, maar ook een meer geleidelijk en langdurig verloop kennen. Kortdurende, catastrofale processen kunnen het gevolg zijn van natuurverschijnselen zoals een grote vloedgolf, of een meteorietinslag. Binnen ruime marges en voor lange perioden zijn deze factoren wel enigszins voorspelbaar. De aarde en haar directe omgeving hebben immers in het geologisch verleden vaker met zulke fenomenen te maken gehad. Deze hadden soms een rampzalige uitwerking op individuen, soorten en geslachten, maar hun effect op het aardse leven in het algemeen bleef relatief beperkt. Zo bood het uitsterven van de sauriërs waarschijnlijk ruimte aan de ontwikkeling van de zoogdieren. Vanuit geologisch perspectief is het mogelijk dat ook de mens eens van het aardtoneel verdwijnt, zonder dat dit het einde betekent van al het leven op aarde.
Geleidelijk optredende, langdurige geologische processen bieden meer mogelijkheden voor voorspellingen over de toekomstige ontwikkeling van ons land. Belangrijk in dit verband is bijvoorbeeld het mechanisme van plaatverschuivingen en de daarmee samenhangende verdeling van de spanningsvelden in ons deel van de aardkorst. We krijgen inmiddels enig inzicht in de dimensies van convectiestromen die deze verschuivingen aandrijven en de snelheid waarmee deze in de mantel plaatsvinden. Dergelijke bewegingen leiden indirect ook tot tektonische bodemdaling- en stijging in Nederland.
De trends die uit deze grootschalige geologische processen naar voren komen, kunnen we niet rechtlijnig doortrekken naar de toekomst. Veel andere, meer lokale geologische processen werken op deze grootschalige ontwikkelingen in. Daardoor levert het nettoresultaat van alle processen samen een uiterst complex beeld op. Zo zal bijvoorbeeld de toekomstige ontwikkeling van de 'hotspot' onder de Eifel invloed hebben op de tektonische stabiliteit in ons land, die op zijn beurt weer de loop van de grote rivieren aanstuurt. Dit kan gevolgen hebben voor de aanvoer van sediment naar en de opvulling van het Noordzeebekken. De buitengewone complexiteit van het samenspel van alle groot- en kleinschalige geologische processen maakt de uitkomst daarvan slecht voorspelbaar. Desondanks kunnen met behulp van informatie uit de geologische archieven in de bodem over de feitelijke toestand in het geologisch verleden modellen over de toekomstige toestand van ons land geijkt worden.
In het laatste tijdvak van de algemene geologische tijdschaal, het Holoceen, bleek al dat de invloed van de mens toenam en geologische dimensies bereikte. Menselijk ingrijpen kan de effecten van grootschalige geologische ontwikkelingen versterken of verzwakken. Uit Holoceenonderzoek blijkt bijvoorbeeld dat houtkap in het stroomgebied van de grote rivieren mede verantwoordelijk was voor afzetting van grote hoeveelheden slib in de riviervlakten. Door de rivierlopen te beteugelen, belemmerden we vervolgens de afvoer van dit sediment naar zee. Dat versterkte het remmende effect van de natuurlijke bodemdaling op de rivierafvoer in ons land. Tenslotte draagt de mens bij aan een versnelde zeespiegelstijging, wat de afvoer van rivierwater en slib naar de Noordzee nog verder belemmert.
De invloed van de mens op het klimaat vormt sinds enige tijd onderwerp van veel multidisciplinair onderzoek. De eerste resultaten daarvan maken duidelijk dat deze invloed aanzienlijke en langdurige gevolgen op het klimaat, de zeespiegel en de ontwikkeling van het landschap heeft gehad en nog zal krijgen. Ondanks pogingen om al deze factoren in computermodellen te plaatsen, zijn anno 2003 simulaties met betrekking tot het gezamenlijk resultaat van deze processen op de toekomstige ontwikkeling van de Nederlandse delta nog niet goed mogelijk.
Naarmate wij de aardse processen beter denken te begrijpen en onze technologische kennis toeneemt, zullen we proberen geologische processen in ons voordeel te sturen. We zullen blijven proberen om natuurlijke risico's af te wenden eerst door ze te voorspellen en, later, door de processen zelf te beïnvloeden. Door de complexiteit en de doorwerking ervan in diverse natuurlijke systemen zal een gerichte bijsturing van bijvoorbeeld het klimaat nog vele generaties duren. Dan nog is het mogelijk dat dit ingrijpen op den duur ongewenste neveneffecten heeft.
Vermoedelijk staan we pas aan het begin van een lange periode van technologische ontwikkelingen met nog onbekende resultaten. Toch lijkt het onwaarschijnlijk dat de mens ooit grootschalige geologische processen, zoals de verschuiving van de platen en de tektonische ontwikkeling van het Noordzeebekken, gericht zal kunnen sturen. De aandrijfmechanismen daarvoor bevinden zich immers qua diepte en schaalniveau ver buiten ons bereik.
Het eerste scenario is al duizenden jaren achterhaald en het tweede zal wellicht nooit helemaal werkelijkheid worden. Dit derde scenario gaat ervan uit dat de mens de grootschalige geologische processen al in beperkte mate heeft beïnvloed. Er is alle reden om aan te nemen dat deze invloed voorlopig alleen maar zal groeien en mogelijk pas zal afnemen wanneer we mondiaal voor een balans zijn met de natuurlijke processen in de atmosfeer, de hydrosfeer, de biosfeer en de geosfeer. Daarvoor is inzicht nodig in de processen die de natuurlijke systemen aansturen en in de effecten van menselijk handelen op deze systemen.
Hoewel ons kennisniveau over de ondergrondse processen nog zeer veel ruimte biedt voor verdere ontwikkeling, kunnen nu toch al redelijk betrouwbare voorspellingen over de ontwikkeling van natuurlijke systemen en de effecten van menselijk handelen daarop worden gedaan. Voorwaarde daarbij is, dat deze voorspellingen betrekking hebben op processen in vergelijkbare en goed gedocumenteerde geologische tijdvakken. Wat betreft de invloed van toekomstig menselijk handelen nemen we aan dat de mensheid binnen enkele eeuwen in staat zal zijn om dit in balans te brengen met de natuurlijke processen. De effecten van menselijke activiteiten uit het verleden en heden op langdurige en geleidelijk verlopende processen zullen nog geruime tijd merkbaar blijven. Omdat heftige en kortstondige natuurlijke processen veel moeilijker te voorspellen zijn, laten we die in dit verband buiten beschouwing.
- TNO / Geological Survey of The Netherlands
