Watermollen (of desmans) hebben vandaag de dag maar een beperkte verspreiding, met één soort die leeft in de Pyreneeën en een andere in het gebied ten noorden van de Zwarte Zee. Tijdens Laat-Mioceen en Plioceen kwamen desmans echter in heel Europa voor, vaak met meerdere soorten tegelijk. De soort waarvan in ons land de meeste fossielen gevonden worden, is de Vroeg-Pleistocene Desmana thermalis. Deze wordt gezien als een directe voorouder van de Russische desman, D. moschata en zal een vergelijkbare levenswijze gehad hebben.

Het uiterlijk van watermollen verraadt al meteen dat we hier met waterdieren te maken hebben. De achterpoten hebben zwemvliezen die tot aan de punt van de tenen door lopen. De staart is zijdelings afgeplat en vormt een belangrijk hulpmiddel bij het zwemmen. De neusgaten staan aan het eind van een lange snuit en kunnen bij het duiken worden afgesloten. De Russische desman kan 21 centimeter lang worden en bijna een halve kilo wegen. Afgaande op de grootte van de kiezen was Desmana thermalis een slag kleiner.

Desmans zijn echte waterdieren. Ze graven holen met de ingang onder de waterspiegel, maar in tegenstelling tot andere mollen, zoeken de dieren niet in hun holen naar voedsel. Het voedsel bestaat uit allerlei waterinsecten en andere ongewervelden die in het water worden gevangen. Kleine gewervelde dieren, zoals vissen of amfibieën, worden ook wel gegeten. Daarnaast vult de Russische desman zijn menu aan met plantaardig materiaal, iets wat Desmana thermalis waarschijnlijk ook wel heeft gedaan.

Vondsten van Desmana thermalis zijn beschreven uit Roemenië, Hongarije en Nederland. Verder zijn er meldingen uit Duitsland tot aan Oekraïne. Fossielen van watermollen zijn ook gevonden in Engeland en mogelijk kunnen sommige van deze vondsten ook tot D. thermalis gerekend worden. Al met al had deze soort dus een grote verspreiding. Opvallend is de afwezigheid van het geslacht Desmana in Spanje. Daar lijkt al aan het begin van het Pleistoceen alleen Galemys nog te overleven, de Europese desman die vandaag de dag nog leeft in de Pyreneeën en verder westelijk in bergachtig gebied.

Desmana thermalis is oorspronkelijk beschreven uit het Midden-Pleistoceen van Roemenië. Talrijke vondsten uit Hongarije en Nederland laten zien dat de soort ook al leefde tijdens het Vroeg-Pleistoceen.

Desmana thermalis wordt algemeen beschouwd als de voorouder van de Russische desman. Helaas is nog weinig onderzoek gedaan aan de Pleistocene soorten van het geslacht Desmana, zodat we niet precies weten hoe de evolutie is verlopen. De meest waarschijnlijke voorouder is D. nehringi. Het geslacht Desmana stamt waarschijnlijk af van Archaeodesmana, de watermollen die vooral talrijk waren tijdens het Laat-Mioceen en Vroeg-Plioceen.

De belangrijkste vindplaats van Desmana thermalis in Nederland is het Limburgse Tegelen. De Desmana van deze vindplaats werd oorspronkelijk beschreven als ondersoort, D. t. tegelensis. Overigens is in dezelfde vindplaats nog een kleinere watermol aanwezig, Galemys kormosi. Vondsten van D. thermalis zijn verder bekend uit de Zuurlandboring, verschillende boringen bij Gorinchem en Dordrecht en van de Maasvlakte.

- Lars van den Hoek Ostende, Naturalis