De Europese waterbuffel graasde in de warmste fasen van het Pleistoceen in Nederland langs de oevers van de Rijn. Het grote en logge dier deelde zijn leefomgeving met bosolifanten en nijlpaarden, alle planteneters die eveneens leefden tijdens de interglacialen. Door zijn formaat en temperament had de waterbuffel geen directe vijanden. Bij voorkeur lag hij de hele dag in het water en de modder en werd pas tijdens de koelere periodes actief. Tot dusver is in ons land slechts één fossiel van de waterbuffel aangetroffen: een hoornpit.

Europese waterbuffels waren grote zoogdieren. Stieren konden een lengte van drie meter halen bij een schouderhoogte van 1,80 meter. De grootste stieren wogen bijna 1200 kilo. Koeien bleven iets kleiner en wogen maximaal 1000 kilo. Stieren en koeien leken veel op elkaar. Beiden hadden de kenmerkende platte, driehoekige en naar achter gebogen hoorns. De vacht was kort en dun en daardoor ongeschikt voor een koud klimaat. Met hun brede, lange en iets gespreide hoeven waren waterbuffels typische moerasbewoners.

Waterbuffels waren aan waterrijke plaatsen gebonden. Ze dronken veel, maar gebruikten het water ook als rustplaats en toevluchtsoord om te ontkomen aan steekvliegen, die gemakkelijk door de dunne beharing heen konden prikken. Ook regelden ze hun lichaamstemperatuur in het water: bij grote hitte lagen ze in het water en liep hun lichaamstemperatuur niet te hoog op. Alleen tijdens de koelere periodes - in de ochtend en avond - graasden de waterbuffels langs de rivier. Op de vochtige oevers vonden ze grassen, kruiden en andere planten. De dieren leefden in kuddes van ongeveer twintig individuen. Jonge stieren verlieten de kudde om samen een aparte groep te vormen. Ook oudere stieren leefden apart van de hoofdkuddes, maar bleven vaak solitair. Waterbuffels verdedigden zichzelf goed en kozen eerder de aanval dan de aftocht, waardoor ze geen directe vijanden hadden.

Omdat er maar weinig skeletmateriaal is gevonden, is de verspreiding van de waterbuffel in Europa niet precies bekend. Duitsland is een belangrijk vondstgebied, dus mogelijk had de waterbuffel daar zijn Europese kerngebied. Oorspronkelijk komen waterbuffels uit India; van daaruit hebben ze zich naar het oosten verspreid tot in China en naar het westen tot in Afrika en Europa. Aan de hand van fossiele resten vermoedt men dat waterbuffels tweemaal vanuit Azië naar Europa zijn getrokken, namelijk zowel tijdens het Holsteinien als tijdens het Eemien. Omdat waterbuffels water nodig hadden, zijn ze waarschijnlijk langs de Donau richting de Rijn getrokken en zo in Nederland beland.

Waterbuffels kwamen in Europa voor tijdens de laatste twee interglacialen, het Holsteinien (400.000-380.000 jaar geleden) en het Eemien (126.000-110.000 jaar geleden). Gedurende die twee relatief korte periodes was Europa voor de soort warm genoeg om te overleven. Na beide interglacialen zijn de waterbuffels in Europa uitgestorven, omdat het kouder werd en omdat hun natuurlijke leefomgeving verdween. Verwante soorten overleefden in de moerassen van Zuid-Azië. Hoewel de Europese waterbuffel in de laatste ijstijd is uitgestorven, hebben andere soorten de ijstijd overleefd: tot op de dag van vandaag leven er nog wilde waterbuffels in het gebied van India tot in Noord-Australië

De Pleistocene waterbuffel stamt af van een andere buffelsoort, Bubalus platycerus. Die kwam 2,4-1,6 miljoen jaar geleden voor in Azië en is naar Europa en Afrika gemigreerd. In Afrika hebben waterbuffels de ijstijd overleefd. Tot enige tijd geleden leefde er in Tunesië een restkudde van waterbuffels die direct af zouden stammen van de Noord-Afrikaanse waterbuffel van het Pleistoceen. Met het uitsterven van deze kudde begint de wilde waterbuffel zeldzaam te worden. Hij staat dan ook op de lijst van beschermde dieren.

In Nederland is slechts één fossiel van een Europese waterbuffel gevonden. Het gaat om een hoornpit die is gevonden bij Netterden in Oost-Gelderland, een bekende plaats voor fossielenvondsten dankzij de vele zuigputten. De hoornpit vertoont de kenmerkende driekantige doorsnede van de hoorns van waterbuffels. Deze vondst is de meest noordwestelijke vondst van waterbuffels in Europa. Misschien zijn er in Nederland wel meer resten van de waterbuffel gevonden, maar het probleem is dat de botten moeilijk van die van andere runderen te onderscheiden zijn. Alleen aan de kenmerkende hoornstructuur zijn schedels gemakkelijk te determineren. In Duitsland in een klein gebied langs de Rijn worden vaker resten van waterbuffels gevonden.

- Erik Rotteveel, Naturalis