Maashagedis

De maashagedis Prognathodon leefde in de Krijtzee, de tropisch-warme zee die zo'n 70 miljoen jaar geleden ons land bedekte en waarin ook plesiosauriërs, krokodillen, haaien en schildpadden rondzwommen. In 1998 werd in de ENCI-groeve in de Sint Pietersberg bij Maastricht een vrijwel complete schedel van een maashagedis opgegraven. Al snel vielen de opmerkelijk zware kaken op, die veel forser zijn dan de kaken van 'die andere maashagedis' Mosasaurus hoffmanni, waarvan in de Sint Pietersberg al eerder vondsten waren gedaan. Ook had Prognathodon een extra set kaken achterin zijn keel. Net als bij een Boa constrictor was het pterygoid - een verhemeltebot - bezet met extra rijen tanden, die als weerhaken uitstaken en gevangen prooi in een onwrikbare houdgreep hielden. Die extra tanden konden onafhankelijk van de kaken bewegen en vergemakkelijkten het naar binnen slokken van grote hompen vlees. Prognathodon, een verre verwant van de varanen, was een van de grootste en vervaarlijkste zeereptielen die ooit hebben geleefd.

Door zijn sterke kaken en lange, slanke lichaam was Prognathodon perfect gebouwd om te jagen in het water. Een volwassen exemplaar kon veertien meter lang worden en bijna twintig ton wegen. Met behulp van de lange staart gleed hij door het water. Ziijn flippers gebruikte hij om te sturen. Vermoedelijk was zijn huid glad om zo min mogelijk weerstand van het water te ondervinden. De sterke kaken waren in staat om prooi te verscheuren. Halverwege de onderkaak zat een extra scharnier, waardoor hij zeer grote prooien naar binnen kon werken. De neus stond boven op de kop, zodat hij adem kon halen zonder zijn hele kop boven water te tillen.

Tijdens het Krijt stond Europa voor het grootste deel onder water. In deze gebieden, maar ook in de ondiepe zeeën bij Amerika, leefden de mosasauriërs. Over de verspreiding van Prognathodon weten we vrijwel niets, omdat er slechts één enkel exemplaar is gevonden. Wel kan men ervan uitgaan dat dit  dier op meer plaatsen in de Krijtzee voorkwam.

Prognathodon kwam voor tijdens het laatste deel van het Krijt, het Maastrichtien (70 tot 65 miljoen jaar geleden). Aan het eind van het Krijt, toen een grote meteoriet insloeg, zijn veel grote dieren uitgestorven. Ook de maashagedis heeft deze ramp niet overleefd. Maashagedissen stonden in zee aan de top van de voedselketen. Na hun uitsterven hebben haaien, die tijdens het Krijt ook al voorkwamen, die positie overgenomen.

De maashagedis is in de loop van de tijd steeds beter aangepast aan het leven in zee. Oorspronkelijk waren zijn voorouders varaanachtige landdieren. De oudste maashagedis, gevonden in Kroatië en ongeveer negentig miljoen jaar oud, laat zien dat de eerste 'echte' een grote, zwemmende hagedis met normale poten was. Daarna zijn er al snel gespecialiseerde soorten ontstaan, waaronder grote versies die haaien bejaagden, middelgrote die schildpadden konden kraken en kleine die visjes en schelpen aten. Door vele vondsten wereldwijd is men veel te weten gekomen over het eet- en leefpatroon van maashagedissen. Hun poten evolueerden in gestroomlijnde flippers en hun staart werd hoger, zodat ze beter konden zwemmen. Vooral tijdens het einde van het Krijt waren maashagedissen de heersers van de zee. Na het Krijt zijn ze uitgestorven.

Van Prognathodon saturator, is de enige tot nu toe bekende vondst in Nederland gedaan. In 1998 werd in een kalksteengroeve bij Maastricht een vrij compleet skelet gevonden. De vondst van een zo goed bewaard gebleven skelet is uitzonderlijk. De voorlaatste vondst van een vrij compleet skelet van een mosasaurus dateert uit 1956. Men dacht eerst dat de vondst in Maastricht de meer algemene soort Mosasaurus hoffmanni was, maar toen de schedel werd blootgelegd werd duidelijk dat hij duidelijk afweek van de meeste maashagedissen. De kaken waren veel sterker ontwikkeld. Het bleek dus om een nieuwe soort te gaan.

De naam Prognathodon slaat op de kenmerkende vooruitstekende tanden. Saturator is Latijn voor 'geeft voldoening'. Die naam is gegeven omdat het gevonden skelet was aangevreten door haaien uit het Krijt, die hier een overvloedige maaltijd aan hadden. De resten van het dier, die door de bewoners van Maastricht Bèr wordt genoemd, liggen nu in een speciaal gebouwtje in de museumtuin van het Natuurhistorisch Museum van Maastricht.

- Erik Rotteveel, Naturalis