Een spoelzandwaaier onder aan de Vatnajökul, de grootste gletsjer op IJsland.

Spoelzandwaaiers, of sandrs, zijn te vinden aan de buitenkant van stuwwallen. Hoog op de stuwwal zijn de spoelzandwaaiers smal, aan de voet van de stuwwal lopen ze breed uit. Als je een dwarsdoorsnede van een spoelzandwaaier zou maken, zou je lagen zien van zand en grind die bijna horizontaal zijn afgezet. Deze lagen hebben een heel kleine hellingshoek.

De vorming van spoelzandwaaiers door smeltwater.

De gletsjer vormde onder andere stuwwallen. Het water verantwoordelijk voor de vorming van spoelzandwaaiers was voornamelijk afkomstig van smeltwater aan het oppervlak van de gletsjer. Gesmolten sneeuw en ijs sijpelden door scheuren in het ijs naar de bodem. Op stroomopwaartse delen van de gletsjer drong ook smeltwater naar beneden. In de gletsjer was dus sprake van een grondwaterspiegel. Dankzij deze spiegel bewoog het water in het ijs in de richting van de gletsjersnuit. Omdat stroomopwaarts de grondwaterspiegel hoger was, kon het water over de stuwwal heen stromen. In de onderste lagen van gletsjers bevond zich veel leem, klei, zand en grind, dat onderweg was meegenomen. Dit spoelde mee met het smeltwater en vormde afzettingen langs de stuwwal in de vorm van waaiers.

Doorsnede van een spoelzandwaaier uit het Saalien. Deze afzetting ligt in Hummling in Duitsland. De horizontale lagen zijn goed te zien.

Het smeltwatergrind bestaat uit veel kwarts en afgeronde brokjes graniet, gneis, dioriet, basalt en vuursteen. Spoelzandwaaiers hebben altijd een overeenkomstige opbouw. Bovenop de stuwwal zijn de grove materialen zoals stenen en grind neergelegd, verder van de stuwwal het zand. Leem en kleideeltjes zijn het verste meegevoerd. Als je bij een spoelzandwaaier naar beneden loopt, zul je merken dat de afzettingen inderdaad steeds fijnkorreliger worden. Vandaag de dag is dat bij deze afzettingen in Nederland niet goed meer te zien, omdat ze bedekt zijn met bodem, planten en bebouwing. In koude gebieden als IJsland of Canada, waar de vorming van spoelzandwaaiers op dit moment nog plaatsvindt, kan je dit fenomeen wel zien.

Spoelzandwaaiers zijn te vinden aan de voet van stuwwallen. Er liggen er veel in Midden-Nederland, bijvoorbeeld bij Laren, Hilversum, Zeist, Amerongen en Wageningen. De stad Nijmegen is deels gebouwd op een spoelzandwaaier. Doordat sandrs vlak zijn en grotendeels bestaan uit grove materialen worden er vaak vliegvelden op gebouwd, zoals bij Soesterberg, Deelen en Terlet.

De meeste spoelzandwaaiers in Nederland zijn bebouwd of begroeid met bos. De heide de Franse Kamp, ten zuidwesten van Bussum, is door zijn lage begroeiing goed te herkennen als sandr. De bodem is bedekt met grind en helt licht naar het westen toe.

- Anne Martens, Naturalis