Bodemkaart Nederland

Een bodem is het resultaat van factoren en processen die zich afspelen in de loop van de tijd. Die factoren zijn:

• klimaat: temperatuur en/of vochtigheid
• samenstelling van het moedermateriaal: veen-, klei- of zandgronden resulteren in geheel andere bodems,
• tijd: bodemvorming in jonge grond of oude bodems
• reliëf/drainage: waterinfiltratie of oppervlakteafstroom
• vegetatie: planten zorgen voor voedingsstoffen en humus in de bodem, terwijl de regenwaterinfiltratie wordt geremd door regenwateropvang door bladeren
• biologische activiteit, zoals graafgangen van wormen, muizen of mollen, die de bodem poreus maken
• antropogene (menselijke) invloeden, bijvoorbeeld jarenlange bemesting van landbouwgronden

Om zich te ontwikkelen, heeft een bodem tijd nodig. Sommige bodems vormen zich binnen enkele tientallen jaren, andere hebben tienduizenden jaren nodig. Duidelijk herkenbare horizonten zijn het gevolg van bodemvormende processen, bijvoorbeeld:

• ophoping van voedingsstoffen en organische stoffen, zoals plantenresten, vormen de organische toplaag van het bodemprofiel. In zeer vochtige en zuurstofarme condities resulteert dit in veen
• uit- en inspoeling van de voedingstoffen, humus en metalen
• uit- en inspoeling van kleideeltjes
• oxidatie (roest) of reductie (vergrijzing) van de bodem als gevolg van slechte drainage en ontwatering

Profiel van een willekeurige bodem. Let wel dat niet alle horizonten voor hoeven te komen.

Bij de beschrijving van de bodem wordt er in de bodemkunde gebruik gemaakt van het A/B/C-horizontensysteem. Elke horizont is een apart en duidelijk te onderscheiden laag in de bodem.

De A-horizont is het organische / humeuze bovenste deel van de bodem. Humus is de organische rest van dode planten. Dit verrijkt de bodem met organische stoffen.

De B-horizont is de inspoelingslaag. Dit is de horizont die als opvangkamer dient van stoffen die eerder zijn opgelost en hier weer neerslaan. Inspoeling vindt plaats als regenwater de opgeloste stoffen uit hogere lagen transporteert naar een lagergelegen laag. Dit kunnen organische humusbestanddelen zijn, maar ook ijzer. Een stijgende beweging van opgeloste stoffen is ook mogelijk, bijvoorbeeld bij uitdroging van de bodem.

De C-horizont is de ondeerste laag en vormt het originele moedermateriaal waarin de bodem zich ontwikkeld heeft. De bodemvorming is nog niet tot deze diepte doorgedrongen. De C-horizont kan bestaan uit veen, zand of klei.

Veen bestaat uit onverteerde plantenresten die zich in een zuurstofarme waterrijke omgeving ophopen. Zand bestaat voornamelijk uit het kwarts  en verschillende soorten veldspaten. Klei wordt opgebouwd uit platte kleimineralen als illiet en kaoliniet (Al₂Si₂O₅(OH)₄).

Met in- en uitspoeling wordt het proces bedoeld waarbij regenwater door de bodem omlaag stroomt en stoffen met zich meeneemt. Soffen als humus en ijzer zullen in regenwater oplossen en met het water naar beneden zakken. Dit heet uitspoeling. De stof verdwijnt uit de horizont. Zodra de stoffen neerslaan in een andere horizont, heet het inspoeling.

Andere belangrijke horizonten zijn de O- en de E-horizonten.

De O-horizont bevindt zich boven de A-horizont. Hij bestaat uit strooisel: dode maar nog onverteerde plantenresten. Dit is anders dan humus, dat bestaat uit grotendeels verteerde, niet meer herkenbare plantenresten. De strooisellaag komt vaak voor in bossen.

De E-horizont vormt zich tussen de A en de B-horizont. Het staat voor eluviatie [uit het Latijn; betekent uitwassen), oftewel uitspoeling. Pas na langdurige uitspoeling zal de bovenliggende horizont zo verarmd zijn dat hij te herkennen is als een vaalgrijze uitspoelingslaag. Het moedermateriaal is volledig gebleekt in de E-horizont.

Er kunnen in de bodemkunde toevoegingen zijn, een kleine letter achter de hoofdletter. De combinatie Bh bijvoorbeeld betekent dat de inspoelingslaag is verrijkt met humus. Bs betekent dat er ijzer- en/of aluminiumoxide zijn ingespoeld.

In sommige gevallen raken bodems begraven onder stuifzanden of andere sedimenten. Vaak vindt er in het sediment nieuwe bodemvorming plaats. De oude bodemvorming is dan niet meer actief. In dat geval spreken we van paleobodems.

Voor het vastleggen van sedimentaire structuren is een methode ontwikkeld. Daarmee

kunnen we een laagje sediment van de wand in de ontsluiting halen, mee naar huis nemen

en in alle rust bestuderen of aan anderen laten zien. Dat doen we door lijm of lak op de

wand te gieten, die vervolgens tussen het sediment in de wand dringt. Hoe groter de

doorlatendheid van het materiaal, hoe dieper de lijm of lak de wand binnendringt. Op

deze manier worden de structuren extra benadrukt. Daarna verstevigen we de zaak door

een doek of textielweefsel op de wand te plakken. Nadat de lijm enige tijd heeft gedroogd

maar nog niet volledig is uitgehard, halen we het doek met de daaraan vastgekleefde

sedimenten van de wand en bevestigen we het op een plank. Als eindresultaat hebben we

nu een 'lakprofiel' of 'lakfilm'. Een goed lakprofiel toont alle details van sedimentaire structuren: elk dun laagje is

zichtbaar. Daardoor vormen lakprofielen een belangrijk hulpmiddel bij de reconstructie

van het milieu van de afzetting.

- Jaime van Trikt & Hansjorg Ahrens, Naturalis

Lees hier hoe een lakprofiel wordt gemaakt