Geologie van Nederland
is een initiatief van

Zwerfstenen: import uit het noorden

De meeste fossielen die in Nederland gevonden worden, zijn niet zo heel erg oud. Fossielen van eigen bodem gaan niet verder dan driehonderd miljoen jaar. In de ons omringende landen zijn wel oudere fossielen te vinden, vooral in berggebieden in Scandinavië, waar tot vijfhonderd miljoen jaar oude gesteentelagen aan de oppervlakte komen. Toch kunnen bij ons ook fossielen van die oude Scandinavische bergen worden aangetroffen. Ze zijn als zwerfstenen met het Scandinavische landijs hier naartoe gekomen, toen het ijs zich 150.000 jaar geleden naar het zuiden uitbreidde. Om dergelijke oude zwerfsteenfossielen te vinden, moet je in het noorden van ons land zijn: Groningen, Friesland en Drenthe.

Waar zijn zwerfsteenfossielen in Nederland te vinden?

Op de Drentse, Friese en Groningse keileemplateaus en dan vooral op de Hondsrug maak je de meeste kans om een mooi zwerfsteenfossiel te vinden en dan op pas omgeploegde akkers. De ploeg brengt namelijk nieuwe stenen naar boven. Ook aardappel- en bietenakkers zijn rijke vindplaatsen, met name aan de randen van de akkers. De boer heeft namelijk tijdens het rooien van de aardappelen en bieten ook zwerfstenen 'gerooid'. Die wil de aardappelfabriek niet hebben, dus vóór het inladen heeft de boer de stenen eruit gehaald en op de akker achtergelaten, waar ze wachten op de fossielenverzamelaar. 

Hoe zijn de zwerfsteenfossielen hier gekomen?

Stroomgebied Eridanos.

Natuurverschijnselen hebben in Nederland gezorgd voor een grootschalige import van fossielen. Er zijn twee natuurverschijnselen geweest die hier stenen hebben gebracht uit verre landen: de gletsjers uit  het Saalien, de voorlaatste ijstijd, en een enorme rivier uit het Baltische gebied, de Eridanos. Beide hebben gezorgd voor een enorme hoeveelheid materiaal: de gletsjers vooral keileem, de rivier vooral grind. Zwerfkeien, keileem en grind zitten boordevol fossiele overblijfselen, afkomstig uit zo'n beetje elk gebied dat ten noorden en oosten van Sleeswijk-Holstein ligt. Deze en eerdere natuurverschijnselen hebben ervoor gezorgd dat de fossielen voor het oprapen liggen in Groningen, Hondsrug en  Twente. Toen de ijstijd ten einde liep, is het ijs gesmolten en bleven de stenen liggen. Hieronder een overzicht van fossiele vindplaatsen in Nederland. 

Buizenzandsteen en vuursteenfossielen

Buizenzandsteen van de Donderboerkamp, Norg.
Scolithos linearis, in het Nederlands buizenzandsteen genoemd, is het alleroudste fossiel dat in Nederland gevonden is. Het fossiel is meer dan vijfhonderd miljoen jaar oud en ziet eruit als een brok zandsteen dat bestaat uit allemaal parallelle staafjes. Ieder staafje is een graafgangetje in het zand dat zelf ook weer met zand gevuld is geraakt. Dit fossiel komt van nature van Öland of uit de Kalmarsund, de smalle zeestraat tussen Öland en de Zweedse kust. De jongere vuursteenfossielen zijn daar ook te vinden. Deze zijn ongeveer 65 tot 95 miljoen jaar oud en ontstaan uit kalksteenafzettingen uit het Krijt. Er zijn vuurstenen gevonden met mosdiertjes, zee-egelstekels, een afdruk van een zeeleliestengel en een met een U-vormige graafgang. Ze komen van oorsprong uit Denemarken en het zuiden van Zweden.

Sponzen en koralen

Sponzen zijn eencellige wezens die bestaan uit hard materiaal, een soort steigerwerk van kiezelnaalden of kiezelskeletjes, waartussen zich de zachte cellen bevinden. Er is wel sprake van enige samenwerking en verband tussen de cellen, maar niet van aparte organen, spieren of zenuwcellen. Het gedrag van een spons lijkt daardoor soms meer op een meercellig organisme. Sponzen zien eruit als bloemkelken of bekers. Dankzij de keizelskeletjes kunnen ze makkelijk fossiliseren.

 

Koralen zijn holtedieren, verwant aan de zoetwaterhydra, zeeanemonen en kwallen. Je zou koralen kunnen omschrijven als samenwerkende zeeanemonen. Ze bouwen ook samen een skelet, waar ze in of op zitten. Er zijn ook solitaire koralen; die groeien in hun eentje. Koralen kunnen erg groot worden en complete riffen vormen. Het bekendste rif is het Great Barrier Reef, aan de oostkust van Australië. Ook koraalriffen kunnen fossiliseren. Fossiele koralen worden onder andere aangetroffen in noordelijke zwerfstenen, het Krijt van Limburg, het strand van Cadzand en tussen de schelpen in de Achterhoek.

Harry Huisman, de zwerfsteenverzamelaar

Vuursteen met gletsjerkrassen, afkomstig uit een zandwinning bij Bemmel (Gelderland).

In Nederland kun je in een aantal musea zwerfsteenfossielen zien. Iemand die daar een grote bijdrage aan geleverd heeft is Harry Huisman. Hij is amateurgeoloog en een groot verzamelaar van zwerfsteenfossielen. In de provincie Groningen heeft Harry Huisman talloze zwerfsteenfossielen gevonden en geschonken aan het natuurmuseum in de stad Groningen. Dit museum is nu helaas gesloten en de collectie is in het Universiteitsmuseum van Groningen opgeslagen. Dankzij mensen als Harry Huisman weten wij veel over de geologie van Nederland en zullen wij in de toekomst nog meer spannende en interessante ontdekkingen doen.

 

- Jody Mijts

Meer informatie

»

Balen, R.T. van 1988 Fluoriet als zwerfsteen. Grondboor & Hamer, nr. 3/4 , vol. 42, pag. 104-105

»

Hoogendoorn, W. 2007 Komt dat zien: zwerfstenenmonumenten in Nederland (deel 1). Grondboor & Hamer, nr. 3/4, vol. 61, pag. 72-78

»

Huisman, H. 1987 Een zeer bijzondere zwerfsteen van Emmen. Grondboor & Hamer, nr. 1, vol. 41, pag. 4-9

»

Huisman, H. 2003 Waarnemingen aan het Hondsrugsysteem in de provincies Drenthe en Groningen. Grondboor & Hamer, nr. 3/4, vol. 57, pag. 64-80

»

Huisman, H. 2007 Een bijzondere zwerfsteen in Haren (Gr.). Grondboor & Hamer, nr. 5, vol. 61, pag. 127-130

»

Koolhaas, J. 1980 Enige bijzondere mineralen in zwerfstenen. Grondboor & Hamer, nr. 1, vol. 34, pag. 35-36

»

Lippe, C.J. 1999 Vondstmelding uit Bemmel : een visotoliet en andere fossielen in fosforietknollen. Grondboor & Hamer, nr. 2, vol. 53, pag. 33-40

»

Oorde, K. van 2007 Op het verkeerde been. Grondboor & Hamer, nr. 5, vol. 61, pag. 126-126

»

Rhebergen, F., 1993 Ordovicische zwerfstenen in het Twents-Duitse grensgebied. Grondboor & Hamer, nr. 5, vol. 47, pag. 132-140

»

Rhebergen, F. 2001 Trilobieten in noordelijke zwerfstenen in Nederland. GEA, nr. 3, vol. 34, pag. 39-43

»

Reumer, J., 2008. Opgeraapt, opgevist, uitgehakt. - Uitgeverij Contact, Amsterdam. 288p.

»

Terpstra, B. 2007 Noordelijke zwerfstenen van de Noord-Veluwe. Grondboor & Hamer, nr. 3/4, vol. 61, pag. 80-84

»

Veenvliet, J. 1999 Zwerfkeien en keienkloppers. Grondboor & Hamer, nr. 5, vol. 53, pag. 98-100

»

Verhaard, L. 2007 Geologie van de voormalige keileemgroeves Hocht en Winterkampen bij Markelo. Grondboor & Hamer, nr. 3/4, vol. 61, pag. 91-95

»

Weertz, J. & E. Weertz 2005 Gesteenten langs de Maas. Grondboor & Hamer, nr. 5/6, vol. 59, pag. 101-108

»

Zijlstra, H. 2005 Geologisch Monument Bouwepet, Friesland. GEA, nr. 2, vol. 38, pag. 55-56

Auteurs

  • Jody Mijts

Meer vindplaatsen